ชาติยา ปน สติ ชรามรณญฺเจว, ชรามรณสงฺขาตทุกฺขธมฺมผุฏฺฐสฺส จ พาลชนสฺส ชรามรณาภิสมฺพนฺธา วา เตน เตน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส อนภิสมฺพนฺธา วา โสกาทโย จ ธมฺมา โหนฺติฯ ตสฺมา อยมฺปิ ชาติ ชรามรณสฺส เจว โสกาทีนญฺจ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพาฯ สา ปน อุปนิสฺสยโกฏิยา เอกธาว ปจฺจโย โหตีติฯ

อยํ ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติอาทีสุ วิตฺถารกถาฯ

ภวจกฺกกถา

[652] ยสฺมา ปเนตฺถ โสกาทโย อวสาเน วุตฺตา, ตสฺมา ยา สา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เอวเมตสฺส ภวจกฺกสฺส อาทิมฺหิ วุตฺตา, สา,

โสกาทีหิ อวิชฺชา, สิทฺธา ภวจกฺกมวิทิตาทิมิทํ;

การกเวทกรหิตํ, ทฺวาทสวิธสุญฺญตาสุญฺญํฯ

สตตํ สมิตํ ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํฯ

กถํ ปเนตฺถ โสกาทีหิ อวิชฺชา สิทฺธา, กถมิทํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทิ, กถํ การกเวทกรหิตํ, กถํ ทฺวาทสวิธสุญฺญตาสุญฺญนฺติ เจ? เอตฺถ หิ โสกโทมนสฺสุปายาสา อวิชฺชาย อวิโยคิโน, ปริเทโว จ นาม มูฬฺหสฺสาติ เตสุ ตาว สิทฺเธสุ สิทฺธา โหติ อวิชฺชาฯ อปิจ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. 1.103) วุตฺตํฯ อาสวสมุทยา เจเต โสกาทโย โหนฺติฯ

กถํ? วตฺถุกามวิโยเค ตาว โสโก กามาสวสมุทยา โหติฯ ยถาห –

‘‘ตสฺส เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;

เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี’’ติฯ (สุ. นิ. 773);

ยถา จาห – ‘‘กามโต ชายติ โสโก’’ติฯ (ธ. ป. 215)ฯ

สพฺเพปิ เจเต ทิฏฺฐาสวสมุทยา โหนฺติฯ ยถาห –

‘‘ตสฺส ‘อหํ รูปํ มม รูป’นฺติ ปริยุฏฺฐฏฺฐายิโน รูปวิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา’’ติ (สํ. นิ. 3.1)ฯ

ยถา จ ทิฏฺฐาสวสมุทยา, เอวํ ภวาสวสมุทยาปิฯ ยถาห –